ملا اسماعیل درب کوشکی اصفهانی

ملااسماعیل حکیم درب کوشکی از فلاسفه و مدرسین حکمت متعالیه اصفهان در عصر قاجاریه می زیسته است. آخوند ملامحمد کاشی و جهانگیرخان قشقایی در زمره شاگردان وی بودند.

اساتید

۱ - ملااسماعیل واحدالعین؛ فرزند محمد سمیع اصفهانی معروف به واحدالعین، استاد حاج ملاهادی سبزواری و ارشد تلامذ حاج ملاعلی نوری است. واحد العین متوفی محرم (۱۲۴۲ق) می باشد؛ حاج ملا هادی سبزواری (۱۲۸۹ق) او را ذو العیون یا ذوالعینین نامیده، زیرا به نظر وی، ملا اسماعیل در علوم معقول و منقول چشمانی باز داشته است.

۲ - میرزا عبدالجواد حکیم خراسانی؛ از علما و حکمای مشهور اصفهان و استاد معقول و منقول، که در فقه و اصول و طب و ریاضیات و ادبیات مهارت و قدرتی عظیم داشته است.

۳ - سیدرضی لاریجانی؛ میرزا طاهر تنکابنی می نویسد: «از استاد خود آقا محمدرضا قمشه ای اصفهانی «قدس سره» که از شاگردان سید رضی الدین لاریجانی بوده شنیده ام که این سید بزرگوار در زهد و وارستگی وحید عصر خود بوده و در اوایل عمر که از مازندران به اصفهان برای تحصیل علوم رفته بود، به واسطه کثرت فقر و پریشانی، در حمام های اصفهان به شغل دلاکی در ایام تعطیل می پرداخت و تحصیل معاش ایام تحصیل می نمود [ ... ] استادم می فرمودند: چون صبح ها به منزل سید معظم برای درس حاضر می شدیم، آن بزرگوار همه روزه به بام خانه اش مناجات خمس عشر را [ ... ] از حفظ می خواند و چون ثکالی (مادران فرزند مرده) می گریست و بعد از اجتماع شاگردان در مدرس، از بام به مدرس می آمدند و همه روزه قبل از شروع به تدریس، شرحی بر شاگردان خود موعظه می فرمودند و قسطی کامل در تشویق و ترغیب به تحلی به اخلاق حسنه و تحذیر از ملکات رذیله و خبث و تحریص بر سلوک طریقه اوصیاء و اصفیای کاملین و حکما و عرفای شامخین بیان می کردند، بعد شروع به تدریس می نمودند و اکثر تدریسش علوم الهیه و کتب عرفا و صوفیه بوده و با کمال استیناس و حسن معاشرت که با عموم خصوص با شاگردان خود داشتند صاحب مهابت عظیمه در انظار بودند.»

۴ - میرزا حسن نوری؛ حکیم متأله، فرزند حاج ملا علی نوری. میرزا حسین خان تحویلدار در «جغرافیای اصفهان» می نویسد: «مرحوم ملاعلی نوری که ثانی ملاصدرای شیرازی بود و در عصر خود استاد کل، دو پسر داشت: پسر بزرگش: مرحوم میرزا محمدحسن معروف است. از قرار تقریر اهالی خبره، در رتبه علم و عمل پسر آن پدر و در ذوق و ذکاوت، پدر پدر خود.»

تدریس و شاگردان

حکیم درب کوشکی سالها در اصفهان به تدریس حکمت متعالیه اشتغال داشت. به نوشته میرسیدعلی جناب: «اغلب اشخاصی که در اصفهان تحصیل حکمت نموده اند از شاگردان او بوده اند. وقت تدریس او نوعاً قبل از فجر بوده که پس از فراغت از تحصیل، هنوز فجر طالع نشده بود.»

برخی از شاگردان وی عبارتند از: آخوند ملامحمد کاشی؛ جهانگیرخان قشقایی؛ میرزا محمدمهدی قمشه ای؛ سید ابوالقاسم دهکردی؛ میرزا محمدحسین امام جمعه و عباس قلی خان نوری. شاگرد اخیر، کتاب «جلوات ناصریه» استاد خود حکیم درب کوشکی را در نهایت زیبایی و نفاست به منظور پیشکش به ناصرالدین شاه استنساخ کرده و در شرحی در وصف کتاب و مناقب استاد در آخر رساله می نویسد: «نعمت حضور جناب فخر الحکماء المتألهین، افضل الفضلاء المتأخرین، سالک مسالک جبروت، عارج معارج لاهوت، مولانا الحاج محمد اسماعیل، زید افاضاته، را دریافت نموده، مدت پنج سال اوقات اقامت دارالسلطنه اصفهان بهشت نشان، صانها الله عن الحدثان، را در اوقات لیالی و ایام به مصاحبت و مجالست ایشان گذشت و برخی از فضایل حالات این قدوه اهل فضل و کمال را بر خود لازم دانسته که به عرض باریافتگان حضور عدالت دستور رساند [ ... ] و این رساله شریفه که مسمی به « جلوات ناصریه » است تصنیف فرمودند، تطبیق سلطنت ظاهر را با باطن، به افصح عبارات و املح اشارات نمودند و این غلام خانه زاد قدیمی نیز کتابت رساله مزبوره را به خط منحوس پریشان خود نموده، انفاذ پیشکار حضور معدلت دستور داشت. امید آن که مطالب آن را به نظر انور اقدس مشرف فرمایند، نظر تفقّدات و عنایات شاهانه ملوکانه را در حق این فاضل جلیل و حکیم زاهد نبیل، ظاهر فرمایند».

تألیفات

الف - جلوات ناصریه؛ چند نسخه خطی از این اثر موجود است از جمله:

ا - نسخة خطی کتابخانة دانشکده الهیات مشهد به شماره ۶۲۷ به خط عبدالجواد بن یوسفعلی مشهدی خطیب که در سال ۱۲۹۳ کتابت شده است؛

۲ - نسخة خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی به شماره ۲۰۹۲ ؛

۳ - نسخة خطی کتابخانة دایره المعارف بزرگ اسلامی که در سال ۱۲۹۵ق به خط نستعلیق تحریری تحت عنوان « جلوات الاولیاء» کتابت شده است .

در دومین دفتر نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران: ۱۰۷ مجموعه ای را شناسانده اند شامل «کلمات طریفه»، « مفاتیح الغیب » صدرای شیرازی و « شرح حدیث رأس الجالوت » از محمداسماعیل بن محمد جعفر سپاهانی و تمام آن مجموعه به خط رقاع و شکسته عباس قلی بن محمد زکی خان نوری سردار فارس و کرمان نوشته شده و به روز پنج شنبه ۲۸ جمادی دوم (۱۲۸۰ق) از آن فراغت یافته و کاتب گوید: « مفاتیح الغیب » را نزد شارح حدیث رأس الجالوت خوانده است.

ب - شرح حدیث رأس الجالوت؛ که در مجله « نامه فرهنگستان علوم » به چاپ رسیده است.

وفات

دربارۀ تاریخ درگذشت ملااسماعیل واحد العین، گزارش های متعددی نقل شده است، برخی درگذشت او را پس از درگذشت ملا علی نوری (۱۲۴۶ق) در (۱۲۷۱ق) یا (۱۲۷۷ق) یا (۱۲۸۱ق) گزارش کرده اند که مبتنی بر حدس و احتمال است و سند قطعی ندارد.سید جلال آشتیانی، گویا با استناد به نقل داماد سبزواری و نیز به گواهی استادان خود مبنی بر حضور ملااسماعیل در تهران در زمان حیات ملاعبدالله زنوزی (د ۱۲۵۷ق) بر این باور است که ملا اسماعیل قطعاً تا (۱۲۶۷ق) زنده بوده است.

اما در این میان قول سبزواری در زندگی نامه خود نوشتش شایسته توجه است: بنابر گفتۀ سبزواری او پس از درگذشت ملااسماعیل، حدود سه سال هم نزد ملاعلی نوری حکمت آموخته است، بنابراین و با استناد به قرائن موجود می توان گفت که ملا اسماعیل پیش از درگذشت ملا علی نوری حدود (۱۲۳۹) یا (۱۲۴۰ق) درگذشته است. و عده ای هم گفته اند حکیم درب کوشکی در روز جمعه ۱۵ شوال ۱۳۰۴ق وفات یافته و در کنار قبر آخوند ملا علی اکبر اژه ای در تکیة ملااسماعیل خواجویی به خاک سپرده شد.

پانویس

منابع

• رحيم قاسمی، دانشنامه تخت فولاد، جلد دوم، درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان، بازیابی: 28 اردیبهشت 1393.
• ویکی شیعه ، بازیابی: 28 اردیبهشت 1393.